एका संध्याकाळची कहाणी

आईचे वय, त्या अनुषंगाने आलेली हालचालींवर मर्यादा व सध्याचे कॉरोनामुळे त्यात झालेली गुंतागुंत व या वयाच्या लोकांमध्ये सध्या कोणाचीच भेट होत नसल्याने निर्माण झालेले थोडे नैराश्य ही घरोघरची गोष्ट आहे. गेल्या वर्षी आमच्या घरचा केंद्रबिंदू असलेला जिवाभावाचा सर्वांचा लाडका, आमचा चतुष्पाद पुत्र वार्धक्याने निजधामास गेला. तो एक मोठाच धक्का सगळ्यांनाच बसला. पिल्ले पण घरटे सोडून पसार झालेली. घरात एक प्रकारे रितेपणा आला. मग मी संगीताचा आणि ज्ञानेश्वरीचा आधार घेतला. रोज सामूहिक ज्ञानेश्वरीचे पारायण, त्याआधी व नंतर संगीत ब्लूटूथ स्पीकर वर लावून सुंदर स्वरांनी घरातील वातावरण बदलून टाकायचे असे करू लागलो.

त्याचा एकदम मस्त परिणाम झाला. काहीसे एकलकोंडेपण नाहिसे होऊन घर परत चैतन्यमय झाले. आज अठराव्या अध्यायाची सुरुवात करून, त्यातील पहिल्या गुरुस्तुती च्या ओव्यांच्या क्लिष्ट संधींची फोड करताना झालेली तारांबळ कशीबशी सांभाळत मी हुश्श करून बसलो. जेवायला अजून वेळ होता, म्हणून मी मागे यमन लावला. रात्रीच्या पहिल्या प्रहरात वाजविला व गायला जातो असा हा एक अप्रतीम राग. मला पंडित शिवकुमार शर्मा आणि पंडित हरिप्रसाद चौरसिया यांची एक यमन मधील अद्वितीय जुगलबंदी सापडली. दोघेही १९७७-७९ मध्ये कित्येक वेळा माझ्या कॉलेजमध्ये येऊन आम्हां कानसेनांना तृप्त करून गेले होते. योगायोगाने त्यावेळी दोघेही झाकीर हुसेन ला घेऊन आले होते. झाकीर तेव्हा २५-२६ वर्षांचाच होता, पण त्या वयातच त्याची तयारी अशक्य कोटीतील होती! खानसाहेब अल्लारखा खानचे पट्टशिष्य, मोठे चिरंजीव आणि खऱ्या अर्थाने उत्तराधिकारी. झाकीर हुसेन चे दोन्ही भाऊ तौफिक कुरेशी आणि फझल कुरेशी दोघेही अप्रतिमच आहेत, पण झाकिरसाहेबांचा रथ इतर सर्वांच्या चार बोटे वरच चालतो. त्यावेळी MLT मध्ये साडेतीन- चार तास सर्व पोराथोरांना मंत्रमुग्ध करून गेले. आज अचानक वेळ-राग-कलाकार हे त्रैराशिक मस्त जुळून गेले!

सव्वा- दीड तास कसा गेला ते कळलेच नाही. दोघा दिग्गजांबरोबर पंडित विजय घाटे यांनीही स्वतःच्या बोटांची करामत दाखवली.

यमन या रागाला कल्याण असेही उल्लेखित केले जाते. हा राग रात्रीच्या प्रथम प्रहरी म्हणजे मावळतीच्या वेळी गायला जातो (साधारण ६-९ वाजता). शांत आणि भक्तिपूर्ण असा अंतर्मुख करणारा भाव हा राग नेहमीच निर्माण करतो. पंडित भातखंडे यांनी सांगितलेल्या दहा थाटांपैकी कल्याण या थाटातील हा राग आहे. यमन हा कल्याण थाटाचे सर्वात उत्तम प्रतिनिधित्व करणारा राग मानला जातो. कल्याण रागांची प्रमुख वैशिष्ट्ये या रागात दिसतात. हा संपूर्ण -संपूर्ण राग आहे म्हणजे आरोह आणि अवरोहात साती स्वर लागतात. वादी -संवादी गंधार आणि निषाद लागतात. ह्या रागात कुठलाही स्वर कोमल लागत नाही. मध्यम तीव्र लागतो. शुद्ध मध्यमाचा वैशिष्ट्यपूर्ण वापर (ग म ग रे ग रे सा/ ग म ग रे सा) झाल्यास त्याला यमन-कल्याण असे नाव दिले आहे. हा सर्वच संगीतकारांनी खूप वापरलेला आणि तरीही सदैव तजेलदार आणि ताजा वाटणारा राग आहे, हिंदी- मराठी चित्रपट, नाट्यसंगीत, भावगीत या सर्व प्रकारच्या रचना यमन मध्ये बांधल्या आहेत.

अशीच एक अमर रचना पंडित हृदयनाथ मंगेशकर यांनी संत मीराबाई यांच्या भजनावर अत्यंत कल्पकतेने यमन मध्ये बांधली आहे आणि तिचे स्वरांकन केले आहे गानसरस्वती लतादीदी यांनी. ही अमर रचना माझ्या मनात हरिप्रसाद आणि शिवकुमार यांची जुगलबंदी ऐकतानाच कानात घुमत होती. ती ओळीने तीन वेळा ऐकली तेव्हा मन शांत झाले. स्वर्गसुख आणखी काय हवे? घरच्या आंब्यांचा या वर्षीचा शेवटचा रस आणि असे संगीत!

काय सुंदर शब्द आणि ईश्वराच्या चरणी समर्पित भाव आहे मीराबाईचा.. तिचे शब्द लतादीदींच्या आवाजातून माझ्या कानातून अंतर्मनाच्या सर्वात खोलातल्या कप्प्यात जाऊन बसले. अश्रू आपोआपच ओघळले, आता याचेही अप्रूप राहिले नाही आई-अरुणाला.

किणु संग खेलूं होली

किणु संग खेलूं होली, पिया तज गए हैं अकेली

माणिक मोती सब हम छोड़े, गल में पहनी सेली
भोजन भवन बलो नहीं लागे, पिया कारण भई रे अकेली,
मुझे दूरी क्यों मेलि, पिया तज गए हैं अकेली
किणु संग खेलूं होली…

अब तुम प्रीत अवरसो जोड़ी, हम से करी क्यों पहेली
बहु दिन बीते अजहू आ आये, लगा रही ताला बेली
कीनू दिलमा ये हेली, पिया तज गए हैं अकेली
किणु संग खेलूं होली…

श्याम बिना जीयड़ो मुरझावे, जैसे जल बिन बेली
मीरा को प्रभु दर्शन दीजो, मैं तो जनम जनम की चेली
दरश बिना खड़ी दोहेली, पिया तज गए हैं अकेली
किणु संग खेलूं होली…

पंडित हृदयनाथजींच्या रचना म्हणजे शिवधनुष्य पेलण्याइतकेच सोपे काम, फक्त त्यांच्या दोन बहिणी आणि इतर मातब्बर गायक करू जाणे. फक्त गुणगुणारे किंवा कराओके “गायक” या मंडळींनी त्या नादातच पडू नये, सीतास्वयंवरात रावणासारखी फजिती होणे निश्चित समजावी.

तुकाराम महाराजांच्या सारखे आत्ता टेरेसवर विमान उतरले तर लगेच चित्रगुप्ताकडे जायची तयारी आहे माझी, फक्त एका अटीवर की त्या लोकी पण असेच संगीत ऐकायला मिळावे. ते आश्वासन मिळाल्यास मी एका पायावर तयार! आणि गंमत म्हणजे या प्रवासाला निघताना कसलीच तयारी, बांधाबांध करायची गरजच नाही. अगदी पायजमा, टूथब्रश सुद्धा नको!!

लोकहो स्वतःची काळजी घ्या. वूहान व्हायरस सकट सर्व चिनी उत्पादनांवर बहिष्कार घाला आणि जरूर लवकरच लस टोचून घ्या