असेच काहीसे उशिराच…

काल दुपारी माझे एक स्नेही विवेकजी देशपांडे यांनी मला एक फोटो पाठवून आठवण करून दिली की काल माणिकराव सीताराम गोडघाटे म्हणजेच ग्रेस यांचा ८६ वा वाढदिवस आहे. ते ग्रेसचे चाहते आणि स्नेही सुद्धा आहेत. त्यांच्या घरी ग्रेस बऱ्याच वेळा येऊन गेले असे त्यांनी मला सांगितल्यावर मी मनोमन विवेकजींना नमस्कार केला. गेला आठवड्यात माझे सगळे वेळापत्रक कोलमडून पडलं. विचार करायला सुरुवात केली की काहीतरी विघ्न उत्पन्न व्हायचे आणि लिखाण आणखी दूर पडायचे. मग आज ठरवले की काहीही झाले तरी माझ्या सर्वात आवडत्या ग्रेस यांच्या कवितेवर लिहून हातावेगळे करायचेच.

ग्रेस आणि बाळासाहेब मंगेशकर यांची खास मैत्री. जनसामान्यांना ग्रेसची सुरेल ओळख बाळासाहेबांनीच खऱ्या अर्थाने करून दिली आहे. त्यांनी संगीतबद्ध केलेल्या दोन कवितांवर मी यापूर्वीच लिहिले आहे. पण माझी स्वतः ची आवडती कविता वेगळीच आहे. ग्रेस यांची कविता म्हणजे वरवर सोपी वाटत असली तरी त्यांच्या शब्दजालात गुरफटून जायला होते. प्रत्येक कविता म्हणजे त्यांनी विचारपूर्वक रचलेला एक चक्रव्यूहच आहे. ते स्वतः त्या प्रत्येक कवितेतील त्यांना स्वतः ला अभिप्रेत असलेला अर्थ उलगडा करून खुलासेवार सांगत नसत. यामुळे त्या रत्नजडित दागिन्यांच्या तेजस्वी झळाळणाऱ्या रूपाने दिपून गेले तरी प्रत्येक वेळी पाहताना प्रत्येक रत्नाचा वेगळा पैलू दिसून येतो. प्रत्येक वेळी प्रत्येक शब्द आणि ओळीतून वेगळाच अर्थ जाणवतो. दरवेळी वाचताना काही वेगळीच अनुभूती जाणवते.

तर प्रथम ही कविता पाहूया: ग्रेसच्या इतर कवितांप्रमाणेच ही अत्यंत छंदबद्ध अशी आहे, मुळातच गेय आहे. स्वरबद्ध केली आहे ती एका अत्यंत प्रसिद्ध स्वरयात्रींच्या चिरंजीवांनी: श्रीधर फडके यांनी. ही कविता दोन गायकांनी गायलेली प्रसिद्ध आहे : सुरेश वाडकर आणि स्वतः श्रीधर फडके यांनी! https://youtu.be/R_q2ozcwcsI

एका प्रेमी युगुलाची कहाणी वाटावी अशी ही कविता. पण खरेतर सरळ सोपे, कळण्यास त्रास न देणारी कविता ग्रेस यांनी केलीच नाही. त्यांची प्रत्येक कविता गूढ वाटावी, त्यात प्रथमतः न कळणारा अर्थ नक्की सापडावा आणि प्रत्येक वाचनात आणि नवा अर्थबोध व्हावा अशीच नेहमीची परिस्थिती!

तुला पाहिले मी नदीच्या किनारी
तुला पाहिले मी नदीच्या किनारी
तुला पाहिले मी नदीच्या किनारी
तुझे केस पाठीवरी मोकळे
तुला पाहिले
इथे दाट छायातुनी रंग गळतात
या वृक्षमाळेतले सावळे
तुला पाहिले

तुझी पावले गे धुक्याच्या महालात
ना वाजली ना कधी नादली
तुझी पावले गे धुक्याच्या महालात
ना वाजली ना कधी नादली
निळागर्द भासे नभाचा किनारा
निळागर्द भासे नभाचा किनारा
न माझी मला अन तुला सावली
तुला पाहिले

मनावेगळी लाट व्यापे मनाला
जसा डोंगरी चंद्र हा मावळे
मनावेगळी लाट व्यापे मनाला
जसा डोंगरी चंद्र हा मावळे
पुढे का उभी तू तुझे दुःख झरते
पुढे का उभी तू तुझे दुःख झरते
जसे संचिताचे ऋतु कोवळे
तुला पाहिले

अशी ओल जाता तुझ्या स्पंदनातून
आकांत माझ्या उरी केवढा
अशी ओल जाता तुझ्या स्पंदनातून
आकांत माझ्या उरी केवढा
तमातूनही मंद ताऱ्याप्रमाणे
तमातूनही मंद ताऱ्याप्रमाणे
दिसे की तुझ्या बिल्वरांचा चुडा
तुला पाहिले मी नदीच्या किनारी
तुला पाहिले मी नदीच्या किनारी
तुझे केस पाठीवरी मोकळे
तुला पाहिले मी

प्रथमदर्शनी ही एका प्रेमिकेसाठी लिहिल्यासारखी वाटते. पण असे सरळ सरळ लिहितील तर ते ग्रेस कुठले! वाचकांना मोहून, विचार करायला लावून आपल्या शब्दांच्या चक्रव्यूहात कसे पकडायचे हा त्यांचा हातखंडा. ग्रेसच्या अनुभवांची शिदोरी या कवितेत प्रतिमा-प्रतीकांच्या रूपात दिसून येते. मला त्यांची कविता आरंभी न समजूनसुद्धा भावली. (खरे तर “ग्रेस मला पूर्णपणे समजला आहे” असे म्हणणारा महाभाग अजून जन्माला यायचा आहे असेच मला वाटते) . त्यांना नेमके काय अभिप्रेत आहे हे कळतच नाही. प्रत्येक वाचनात त्यांची कविता नवनवोन्मेष धारण करते, वेगवेगळ्या पण अतिशय लोभस रुपात आपल्या पुढे येते, कधी कवीच्या मनातली दुःखाची काळोखी खोलीही दाखवते. त्यांची कविता समजायची वाचकांची जेव्हढी कुवत असेल तेव्हढी आपणच समजून घ्यायची. मराठी शालेय पाठ्यपुस्तकात ग्रेस विरळाच दिसणार. शिकवताना मास्तरांची भंबेरी नाही का उडणार? या अप्रतिम काव्याच्या वारूला संगीतात बांधायचे शिवधनुष्य समर्थपणे पेललं आहे महाराष्ट्रातल्या प्रत्येक संगीतप्रेमीच्या गळ्यातील ताईत, बाबूजी सुधीर फडके यांच्या सुपुत्राने- श्रीधर फडके यांनी! त्यांनी या गाण्याच्या निर्मितीच्या आठवणी कित्येक वेळा सांगितल्या आहेत- मुलाखतीत तसेच त्यांच्या गायनाच्या मैफलीत. सुमारे ३० वर्षांपूर्वी झालेली गोष्ट आहे: श्रीधर फडके यांनी या गीतनिर्मितीसंदर्भात असंख्य आठवणी सांगितल्या आहेत. श्रीधरजींनी त्यांच्या अजित सोमण या मित्राकडे काही नवीन कविता भावगीते बनविण्यासाठी मागितल्या. अजित सोमण उत्तम बासरीवादक. त्यांचा काव्याचा अभ्यास खूप मोठा. त्यांनी कवी ग्रेस यांचा ‘संध्याकाळच्या कविता’ हा काव्यसंग्रह श्रीधर फडक्यांना दिला. त्यात ‘तुला पाहिले मी..’ ही कविता आहे, ती त्यांनी वाचली. अर्थ पटकन् त्यांना ही नाही कळला, पण कविता मात्र भावली. श्रीधरजी कित्येकवेळा या संदर्भात सांगतात.. “ग्रेस यांच्या कवितेत वेगवेगळ्या छटा मिळतात. कविता छंदोबद्ध असते. तिचे अंतरे वाचताना वेगवेगळ्या भावना जाणवतात.” कवी ग्रेस यांना श्रीधरजींनी त्याबद्दल विचारलं असता ते म्हणाले, “ही प्रेमकविता आहे हे लक्षात ठेवा.” या कवितेला आपल्याला चाल लावता  आलीच पाहिजे हा श्रीधरजींचा विचार. त्यांच्या मते, हे गीत झपतालातसुद्धा करता येईल. पण त्यांनी ‘दीपचंदी’ तालात चाल बांधणे पसंत केले. एकदा प्रवासात परत मुंबईला येत असताना त्यांना चाल सुचली. बरोबर ध्वनिमुद्रण करण्याचे कोणतेच साधन नव्हते, म्हणून स्वतः च्या मनाशी घोटवून पाठ केली. (आजच्या मोबाईल च्या युगात हे प्राथमिक ध्वनिमुद्रण त्यांना मोबाईल वर लगेच करता आले असते). घरी पोचेपर्यंत मुखडा तयार झाला होता, तो त्यांनी घरच्या टेपरेकॉर्डर वर ध्वनिमुद्रित केला. विचार करत करत दहा-पंधरा मिनिटात सर्व अंतरे चालीत बांधले गेले. त्यांनी आपला पहिला प्रयत्न बाबूजींना ऐकवला, तो त्यांना खूप आवडला. फार कमी लोकांना माहीत आहे की हे गाणे पहिल्यांदा श्रीधर फडके यांच्याच आवाजात ध्वनिमुद्रित होऊन प्रसारित झाले. हे गाणे नन्तर सुरेश वाडकर यांनी ऐकले (आणि ते अपेक्षित असेच कविता आणि गाण्याच्या प्रेमातच पडले) त्यांनी श्रीधर फडक्यांना “हे गाणं मला द्याच!” असा प्रेमाग्रह करत त्यांनी हे आपल्या पदरी पाडून घेतले. त्यांचे गाणे जास्त लोकप्रिय झाले नसेलही, पण उत्तमच आहे. या गाण्यासाठी फडके/वाडकर यांच्यात तुलना करूच नये! फडक्यांचे गाणे किती हळुवार आहे पहा: https://youtu.be/02Bw5PKPOqs

मला कळलेला भावार्थ मी मुद्दामच आज उद्धृत करत नाही, तुम्हांला कविता वाचून-ऐकून काय वाटले ते लिहा, मी नन्तर माझ्या भावना व्यक्त करीन.

असे हे थोर ग्रेस, त्यांच्या सहजसुंदर कवितेला चाल देऊन मखमली सुरांत बांधले आहे श्रीधर फडके यांनी आणि लाडिक हट्टाने एकदा परत गायले आहे सुरेश वाडकर यांनी……

तुमच्या भावना जरूर कळवा. लोकहो उन्हाळा चांगलाच तापू लागला आहे, काळजी घ्या , द्रव पदार्थ भरपूर घ्या म्हणजे त्रास कमी होईल. शुभरात्री!