एका घराची कहाणी….

काल सकाळी अरुणाने तिला व्हाट्सएपवर आमच्या भाचीने पाठवलेली छायाचित्रे दाखवली. शिपोशी नावाच्या गावी तिच्या वडिलांनी नुकतेच त्यांच्या घराचे नूतनीकरण केले आहे.

कोकणातले रत्नागिरी जिल्ह्यातील लांजा तालुक्यातील हे छोटेसे खेडे आहे. त्यामुळे जांभ्या दगडात बांधलेले टुमदार घर आहे. त्याची चित्रे इतकी मोहक आहेत की बऱ्याच आठवणींना उजाळा मिळाला.

मी दहावीतून अकरावीत (त्याकाळी शाळेचे शेवटचे वर्ष अकरावीचे असे) जातानाची उन्हाळी सुट्टी आठवली. त्या सुटीत मी, माझा मावसभाऊ व त्याचा चुलत काका, म्हणजे सुरेशकाका पुण्याहून एस टी बसने ( “लाल डबा”) लांज्याला गेलो, रात्रभर झालेल्या दिव्य प्रवासाने आमची अंगे चांगलीच आंबली होती. त्याकाळी रस्ते (काँग्रेसच्या राज्यात आणखी काय अपेक्षा ठेवणार म्हणा!) एकदम दिव्य होते, म्हणजे खड्डा कधी संपला आणि रस्ता कधी सुरू झाला ते कळू नये अशा कौशल्याने तयार केलेले असत. त्यामुळेच १० वी इयत्ता पास झालेल्या मला शरीरात एकूण २०६ हाडे आहेत व ती नेमकी कुठे कुठे आहेत त्याचे दिव्यज्ञान तेव्हाच मिळाले. बहुधा मी माझा व्यवसाय निवडण्यात या प्रवासाचा मोठा वाटा असावा. अर्थात “वाईटात चांगले पहावे” हे बाळकडू मिळाल्याने मी असे म्हणत असेनही, पण माझा मावसभाऊ (जो माझ्यापेक्षा एक वर्ष पुढे आहे) सुद्धा डॉक्टर आणि स्त्रीरोगतज्ज्ञ झाला. त्यामुळे कदाचित त्यालाही हेच ज्ञान प्राप्त झाले असावे. (तसा तो त्याकाळी कुंभकर्ण वगैरेंच्या पठडीतला होता, शनिवारी मुलांची पेरुगेट भावे स्कूल सकाळची असे, त्यामुळे त्याला शनिवारी सकाळी लवकर झोपमोड व्हायची. हा पठ्ठा सुमारे ११३०-१२ ला घरी येऊन दप्तर कोपऱ्यात टाकून झोपी जायचा, जेवणाची वेळ झाली की त्याला आम्ही उठवायचो, जेवून घोरासुराचे आख्यान पुढे सुरू राहायचे, ते सोमवार सकाळपर्यंत!! आणि त्या रात्री संबंध लाल डब्यातील प्रवास त्याने घोरूनच पार पाडला होता, त्यामुळे त्याला कदाचित छोटा आकडा वाटला असेल.) सुरेशकाका चे आजोळ कोलधे म्हणजे साक्षात झांशीच्या राणी लक्ष्मीबाई चे जन्मस्थान! लग्नापूर्वीची ती मनू तांबे होती. त्याच घराण्यातील मला माहित असलेली सर्वात प्रेमळ बाई म्हणजे आमची काकूआजी म्हणजे सुरेशकाकाची आई. या थोर साध्वीने तिला भेटलेल्या सर्वांवर निरलस प्रेमच केले. कोणीही एकदा घरी येईल त्याच्या आवडीच्या गोष्टी व्हायलाच पाहिजेत. तिच्यावर त्यामुळे सर्वांचेच प्रेम. अजातशत्रू वगैरे असलेली ही खऱ्या अर्थाने मायाळू बाई. मी एक वर्ष आईवडिलांना सोडून चौथीच्या वर्गात असताना मी पुण्यात मावशीच्या घरी होतो, तेव्हा मावशी व काकूआजी या दोघींनी मला जितके प्रेम दिले ते कदाचित माझ्या आईनेही दिले नसते.

घर पाहून मला एक माझ्या मावशीचे आवडते गाणे आठवले. ४०-५० च्या दशकात कोल्हापूर ला राहून राजाराम कॉलेज सर्वच क्षेत्रे गाजवलेली माझी मोठी मावशी सर्वच अर्थाने माझ्या आईच्या भावंडांना त्यांच्या (अकाली मृत्युमुखी पडलेल्या) आईच्या ठिकाणी होती. मला (आणि आम्हां सर्वांनाच) माझ्या मावसोबांबद्दल जेव्हढा भीतीयुक्त आदर असे, तेव्हढेच मावशीबद्दल प्रेम. तिला पाहून मराठीत “माय मरो पण मावशी जगो” अशी म्हण का आली आहे ते कळे.

योगायोगाने गायिकेचे नाव आणि माझ्या मावशीचे सासरचे नाव एकच म्हणजे मालती. पुढे आयुष्यात मालतीबाई पांडेंचा भेटीचा आणि त्यांच्या कुटुंबातील काही व्यक्तींना भेटण्याचा योग येईल असे तेव्हा, माझ्या लहानपणी कोणालाही वाटले नव्हते. https://youtu.be/TnIMS7Nnz8k

मराठी रसिकांच्या मनावर आणि भावविश्वावर राज्य केलेल्या गायिकांपैकी मालतीबाई पांडे या खूप मोठ्या भावगीत गायिका! माणिकताई वर्मा आणि मालतीबाई म्हणजे मराठी भावगीतं जनमानसात रुजविण्याऱ्या दोन दैवी आवाज. त्याकाळी संगीत रचना खऱ्या अर्थाने सुश्राव्य असत. साधी, सोपी, अर्थपूर्ण शब्द, साधी पण सुमधुर चाल व रचना, आणि सरळ मनाला भिडणारे गाणे. एकदा ऐकले की विसरणे केवळ अशक्य! ऑल इंडिया रेडिओवर ही गाणी आपण सर्वांनी खूप ऐकली आहेत.

कवी अनिल भारती यांची ही सरळ सोपी, पण अविस्मरणीय रचना..

आज अचानक एकाएकी
मानस लागे तेथे विहरू
खेड्यामधले घर कौलारू ।।धृ।।

पूर्व दिशेला नदी वाहते
त्यात बालपण वाहत येते (मालतीबाई यांनी याचा उच्चार वहात असा केला आहे)
उंबरठ्याशी येऊन मिळते
यौवन लागे उगा बावरू

माहेराची प्रेमळ माती
त्या मातीतुन पिकते प्रीती
कणसावरची माणिकमोती
तिथे भिरभिरे स्मृती पाखरू

आयुष्याच्या पाऊलवाटा
किती तुडविल्या येता-जाता
परि आईची आठवण येता
मनी वादळे होति सुरू

हे गाणे आज मनात घर करून बसले आहे. त्यात भर म्हणजे आमची भाची वर्षाने भाजीचा फणस अगदी चिरून, उकडून दिला आणि त्याबरोबर कुळीथाचे पीठ! गेल्या कित्येक वर्षांत इतका मऊ, खऱ्या अर्थाने लुसलुशीत फणस खाल्ला नाही की इतके बारीक दळलेले कुळीथाचे पीठ खाल्ले नाही! त्यामुळे आमच्याकडचे तिघेही भोजन भाऊ तृप्त होऊन वर्षाला आशीर्वाद देऊन मोकळे! देशावरील लोकांना हे पदार्थ कदाचित ऐकूनही माहीत नसतील, पण कुळीथ खूप पौष्टिक कडधान्य आहे.

गरम गरम भात, त्यावर कुळीथाचे पिठले , साजूक तूप, म्हणजे स्वर्गसुखच! झक मारत गेली पंचतारांकित हॉटेलमध्ये मांडलेला १५० पदार्थांची मेजवानी! मला कोलध्यामध्ये चुलीवर मातीच्या भांड्यात केलेला भात आजही पन्नास वर्षानंतर आठवतोय! त्यावरची खमंग खरपुडी तूप मीठ लावून खाण्यासाठी आमची चढाओढ लागे- कशाला हवे चितळे बंधू आणि कशाला हवे काका हलवाई? त्यांच्या एकाही मिठाईची सुरेशकाकाच्या वयोवृद्ध आजीने प्रेमाने वाढलेल्या भातावर आलेल्या खरपुडी-तूप-मिठाशी तुलना सुद्धा होऊ शकते का?

तर असे हे खेड्यामधले घर कौलारू! कितीही महालात राहिलो तरी काका तांब्यांच्या घरच्या पडवीत कांबळी टाकून आलेली झोप जास्त सुखद वाटते अजूनही. https://youtu.be/iX9ejbnPG8A

एक छायाचित्र, फणसाची अप्रतिम भाजी, गरम गरम भात आणि कुळीथाचे पिठले! मन कोकणातील त्या सुट्टीच्या आठवणीत परत गेले.

लोकहो, काळजी घ्या, चिनी विषाणूने उडवलेला हाहाकार कमी झाला असला तरी गाफील होऊ नका! अजून रात्र वैऱ्याचीच आहे असे समजून काळजी घ्या म्हणजे काळजी करावी लागणार नाही. शुभरात्री!!

ता.क.

विवेकजी यांनी उल्लेख केलेले “ऊन-पाऊस” या चित्रपटातले गाणे खरोखरच ग.दि. माडगूळकर यांनी रचले आहे, बाबूजींनी मालतीबाई यांच्या गाण्यासारखीच चाल बांधली आहे. चित्रपटात ते आशा भोसले यांनी गायले आहे: https://youtu.be/rCqJLeMFMMk

ग दि माडगूळकर यांनी मूळ गाण्यातील फक्त तीन शब्द घेऊन पूर्णपणे वेगळी रचना केली आहे:

आठवणींच्या आधी जाते
तिथे मनाचे निळे पाखरू
खेड्यामधले घर कौलारू !

हिरवी श्यामल भवती शेती
पाउलवाटा अंगणी मिळती
लव फुलवंती, जुइ शेवंती
शेंदरी अंबा सजे मोहरू !

चौकट तीवर बाल गणपती
चौसोपी खण स्वागत करती
झोपाळ्यावर अभंग कातर
सवे लागती कड्या करकरू !

माजघरातील उजेड मिणमिण
वृद्ध कांकणे करिती किणकिण
किणकिण ती हळु, ये कुरवाळू
दूरदेशिंचे प्रौढ लेकरू !

दोन्हीं रचनांमधील पहिल्या तीन शब्द व चालीचे साधर्म्य पाहून संभ्रम होणे स्वाभाविक आहे, म्हणून ही पुस्ती जोडली आहे

Advertisement